Dans un entretien récent publié par le Matricule des Anges, Jérôme Ferrari, revenant sur la sortie de son premier roman, Aleph Zéro, alors publié en Corse, déclare ceci : « Le roman est sorti dans un silence quasi complet et c’est là que j’ai réalisé qu’il fallait que je publie sur le continent. Mon souci n’était pas de vendre des livres, mais juste de ne pas faire un acte mort-né. J’ai ensuite arrêté d’écrire pendant deux ans tellement je doutais. » Ce que dit donc Ferrari, et cela semble frappé pour lui du sceau de l’évidence, c’est qu’un livre publié en Corse, le meilleur soit-il, a très peu de chances de rencontrer un destin éditorial des plus élémentaires, et encore l’auteur parle-t-il ici d’un livre en français. On ne peut dès lors, connaissant les réalités culturelles de l’île, que s’inquiéter doublement en ce qui concerne les livres écrits en langue corse.
Ainsi, qu’en est-il réellement des légitimes perspectives des auteurs qui écrivent dans cette langue ? Pour ces écrivains sans carrière, sans vie d’écrivain, sans lectorat ni critiques, sans vraie distribution ni promotion sérieuse, qu’en est-il de leurs doutes ? Ou de leur simple volonté de continuer ? Jacques Thiers, dans l’émission Cuntrastu de janvier 2015 dont il est l’invité, et tout en ne minimisant pas les difficultés rencontrées par une littérature qui bien évidemment le passionne, s’impose néanmoins de dépasser ces angoisses au nom du bonheur intrinsèque qu’il y aurait à créer : « écrire en corse est un véritable plaisir. Il faut ôter à la langue corse cette espèce d’entrave de l’obligation idéologique du sacrifice ». Il nous semble que les deux discours, celui de Ferrari et celui de Thiers, pourraient quelque part se rejoindre tant le désir d’épanouissement de la chose littéraire apparaît chez eux enraciné au plus profond. Mais il nous semble aussi, somme toute, qu’ils s’opposent sur des lignes qui oscillent entre lucidité froide et optimisme volontariste.
On retrouvait plus ou moins le même degré d’optimisme mesuré, il y a peu, dans plusieurs conférences de l’université de Corte autour de la littérature insulaire. A propos de la littérature d’expression corse, spécifiquement, le constat était fait – et il est réel – que les vingt dernières années ont été celles du foisonnement. Jamais il n’y avait eu autant de publications que durant cette période. Pourtant, là encore, la prospective n’est pas aisée, et l’inventaire un peu anthologique qu’en font les chercheurs (faute d’une analyse plus aboutie de la qualité des œuvres, ce que l’on peut déplorer) ne cache pas aux yeux de tous que l’âge d’or n’est pas dans cette diversité insondable des textes, et qu’il ne viendra sans doute jamais. L’appareil critique est au point mort, l’engouement populaire des plus hypothétiques et, passé le temps d’un militantisme où l’on mettait tout et n’importe quoi, l’implication ou les possibilités des éditeurs ne paraissent plus à la hauteur de ce qu’elles furent.
Reste à la fin pour ceux qui écrivent, et au-delà de la maigre satisfaction de posséder matériellement un objet fabriqué qui est bien leur livre, objet qu’ils rangeront parmi d’autres invendus poussiéreux sur les rayons de leur bibliothèque, reste donc pour eux un anonymat sordide que viendra peut-être rompre l’éventuelle remise d’un prix local, ultime finalité d’une corvée dérisoire. Et, à l’heure où la flamme vacille, ne leur restera aussi que la tentation de retrouver une dernière fois cet abyssal plaisir solitaire des créations vaines. Au moins échapperont-ils, dans ce néant existentiel, au lynchage qu’offre parfois chez nous la visibilité des œuvres.
Dans son dernier roman, Jérôme Ferrari – justement – nous donne à connaître le principe d’incertitude formulé par Heisenberg, et qui énonce que l’on ne peut déterminer simultanément la position et la vitesse d’une particule. Ainsi en va-t-il peut-être de notre littérature, triste fragment de la pensée universelle, secoué au gré des situations et des perspectives les plus aléatoires.
Literatura corsa : u principiu d’incirtezza
Parlendu pocu fà in u Matricule des Anges, Ghjilormu Ferrari, vultendu annant’à a surtita di u so primu rumanzu, Aleph Zéro, tandu publicatu in Corsica, dichjara quissa : « Le roman est sorti dans un silence quasi complet et c’est là que j’ai réalisé qu’il fallait que je publie sur le continent. Mon souci n’était pas de vendre des livres, mais juste de ne pas faire un acte mort-né. J’ai ensuite arrêté d’écrire pendant deux ans tellement je doutais. » L’affirmazioni di Ferrari, affirmazioni stampata par iddu da u suceddu di l’evidenza, hè chì un libru publicatu in Corsica – ancu u più bonu ch’iddu fussi – t’hà pochi scianzi di scuntrà un distinu edituriali di i più elementarii, è puri si parla bè quì d’un libru chì sighi scrittu in francesu. Da tandu, è cunniscindu i rialità culturali di l’isula, ùn ci pudemu chè inchiità duppiamenti pà i libra chì sò scritti in lingua corsa.
Cussì, chì ni sarà da veru di i pirspittivi di l’autori chì scrivini in quissa lingua ? Pà ‘ssi scrivani senza carriera, senza vita di scrivanu, senza nè littori nè critichi, senza distribuzioni vera nè prumuzioni seria, chì ni sarà ancu di i so dubbiti ? Di a so simplicia vulintà di cuntinivà ? Ghjacumu Thiers, in l’emissioni Cuntrastu di ghjinnaghju 2015 dund’iddu hè invitatu, è senza nemmancu minuì i difficultà scuntrati da una literatura par qualissa hè bensicura appassiunatu, s’imponi puri di veda al dilà di quissi ingosci, à nomu di a propia filicità ch’iddu ci saria à crià : « écrire en corse est un véritable plaisir. Il faut ôter à la langue corse cette espèce d’entrave de l’obligation idéologique du sacrifice ». Pari à no chì i dui discorsa, quissu di Ferrari è quissu di Thiers, si pudariani scuntrà d’una certa manera, tantu ch’iddu pari arradicatu ind’è iddi u disideriu ch’idda si spanni a cosa literaria. Ma ci pari dinò, in fin’ di contu, ch’iddi s’alluntanighjani, l’unu ‘sendu di a fretta lucidità quandu l’altru hè ottimistu à modu vuluntariu.
Hè più o menu u stessu uttimismu mudaratu ch’iddu si ritruvaia, ultimamenti, mentri parichji cunfarenzi di l’università di Corti in ghjiru à a literatura isulana. À prupositu di a literatura di sprissioni corsa, in particulari, u custattu era fattu – ed hè propiu veru – chì i vinti anni scursi sò stati quissi d’una certa divizia. Ùn s’era mai publicatu chè in u mentri di ‘ss’andana quì. Puri, nemmancu quì, veni faciuli a pruspittiva, è l’invintariu parpena antulogicu ch’iddi ni facini i circadori (inveci d’un’ analisa più cumpiita di a qualità di l’opari, ciò chì si pò rigrittà) ùn impidisci à nimu di veda chì l’ità d’oru ùn si trova mancu in quissa divizia insundevuli di i testi, è chì forsa ùn accadarà mai. L’apparechju criticu n’hè à u puntu di letargia, è a brama pupulari pari bedda dubbitosa. Di più, passatu u tempu d’un militantismu indu si mittia di tuttu è n’importa chì, l’impegnu è i pussibilità di l’editori ùn parini più à l’altezza di ciò ch’iddi funi.
Ferma à a fini par quissi chì scrivini, è al dilà di a curcia suddisfazioni di pusseda par bè materiali un ughjettu chì sighi da veru u so libru, ughjettu ch’iddi accunciarani in a so bibliuteca trà tanti altri carchi à pulvariccia ch’ùn si sò vinduti, ferma dunca par iddi un’ anunimatu bughju ch’idda schjarisciarà pò dassi l’eventuali rimissa d’un premiu lucali, ultima finalità d’una faccenda dirisoria. È, à l’ora ch’idda s’addibbulisci a fiara, ùn li firmarà dinò chè a tintazioni di ritruvà un’ ultima volta quistu piaceri sulitariu è abissali di i criazioni vani. In quissu sprufundu d’esistenza, a si francarani almenu cù a solita spantichera arricata ind’è no da a visibilità di l’opari.
In u so ultimu rumanzu, Ghjilormu Ferrari – sempri – ci pirmetti di cunnoscia quiddu principiu d’incirtezza furmulatu da Heisenberg, è chì enuncia ch’ùn si pò ditarminà à tempu a pusizioni è a vitezza d’una particula. Soca ni và cussì pà a noscia literatura, tintu carabbuddulu di u pinsà univirsali, scuzzulatu sicondu i situazioni è i pirspittivi i più aliatorii.
Ainsi, qu’en est-il réellement des légitimes perspectives des auteurs qui écrivent dans cette langue ? Pour ces écrivains sans carrière, sans vie d’écrivain, sans lectorat ni critiques, sans vraie distribution ni promotion sérieuse, qu’en est-il de leurs doutes ? Ou de leur simple volonté de continuer ? Jacques Thiers, dans l’émission Cuntrastu de janvier 2015 dont il est l’invité, et tout en ne minimisant pas les difficultés rencontrées par une littérature qui bien évidemment le passionne, s’impose néanmoins de dépasser ces angoisses au nom du bonheur intrinsèque qu’il y aurait à créer : « écrire en corse est un véritable plaisir. Il faut ôter à la langue corse cette espèce d’entrave de l’obligation idéologique du sacrifice ». Il nous semble que les deux discours, celui de Ferrari et celui de Thiers, pourraient quelque part se rejoindre tant le désir d’épanouissement de la chose littéraire apparaît chez eux enraciné au plus profond. Mais il nous semble aussi, somme toute, qu’ils s’opposent sur des lignes qui oscillent entre lucidité froide et optimisme volontariste.
On retrouvait plus ou moins le même degré d’optimisme mesuré, il y a peu, dans plusieurs conférences de l’université de Corte autour de la littérature insulaire. A propos de la littérature d’expression corse, spécifiquement, le constat était fait – et il est réel – que les vingt dernières années ont été celles du foisonnement. Jamais il n’y avait eu autant de publications que durant cette période. Pourtant, là encore, la prospective n’est pas aisée, et l’inventaire un peu anthologique qu’en font les chercheurs (faute d’une analyse plus aboutie de la qualité des œuvres, ce que l’on peut déplorer) ne cache pas aux yeux de tous que l’âge d’or n’est pas dans cette diversité insondable des textes, et qu’il ne viendra sans doute jamais. L’appareil critique est au point mort, l’engouement populaire des plus hypothétiques et, passé le temps d’un militantisme où l’on mettait tout et n’importe quoi, l’implication ou les possibilités des éditeurs ne paraissent plus à la hauteur de ce qu’elles furent.
Reste à la fin pour ceux qui écrivent, et au-delà de la maigre satisfaction de posséder matériellement un objet fabriqué qui est bien leur livre, objet qu’ils rangeront parmi d’autres invendus poussiéreux sur les rayons de leur bibliothèque, reste donc pour eux un anonymat sordide que viendra peut-être rompre l’éventuelle remise d’un prix local, ultime finalité d’une corvée dérisoire. Et, à l’heure où la flamme vacille, ne leur restera aussi que la tentation de retrouver une dernière fois cet abyssal plaisir solitaire des créations vaines. Au moins échapperont-ils, dans ce néant existentiel, au lynchage qu’offre parfois chez nous la visibilité des œuvres.
Dans son dernier roman, Jérôme Ferrari – justement – nous donne à connaître le principe d’incertitude formulé par Heisenberg, et qui énonce que l’on ne peut déterminer simultanément la position et la vitesse d’une particule. Ainsi en va-t-il peut-être de notre littérature, triste fragment de la pensée universelle, secoué au gré des situations et des perspectives les plus aléatoires.
Literatura corsa : u principiu d’incirtezza
Parlendu pocu fà in u Matricule des Anges, Ghjilormu Ferrari, vultendu annant’à a surtita di u so primu rumanzu, Aleph Zéro, tandu publicatu in Corsica, dichjara quissa : « Le roman est sorti dans un silence quasi complet et c’est là que j’ai réalisé qu’il fallait que je publie sur le continent. Mon souci n’était pas de vendre des livres, mais juste de ne pas faire un acte mort-né. J’ai ensuite arrêté d’écrire pendant deux ans tellement je doutais. » L’affirmazioni di Ferrari, affirmazioni stampata par iddu da u suceddu di l’evidenza, hè chì un libru publicatu in Corsica – ancu u più bonu ch’iddu fussi – t’hà pochi scianzi di scuntrà un distinu edituriali di i più elementarii, è puri si parla bè quì d’un libru chì sighi scrittu in francesu. Da tandu, è cunniscindu i rialità culturali di l’isula, ùn ci pudemu chè inchiità duppiamenti pà i libra chì sò scritti in lingua corsa.
Cussì, chì ni sarà da veru di i pirspittivi di l’autori chì scrivini in quissa lingua ? Pà ‘ssi scrivani senza carriera, senza vita di scrivanu, senza nè littori nè critichi, senza distribuzioni vera nè prumuzioni seria, chì ni sarà ancu di i so dubbiti ? Di a so simplicia vulintà di cuntinivà ? Ghjacumu Thiers, in l’emissioni Cuntrastu di ghjinnaghju 2015 dund’iddu hè invitatu, è senza nemmancu minuì i difficultà scuntrati da una literatura par qualissa hè bensicura appassiunatu, s’imponi puri di veda al dilà di quissi ingosci, à nomu di a propia filicità ch’iddu ci saria à crià : « écrire en corse est un véritable plaisir. Il faut ôter à la langue corse cette espèce d’entrave de l’obligation idéologique du sacrifice ». Pari à no chì i dui discorsa, quissu di Ferrari è quissu di Thiers, si pudariani scuntrà d’una certa manera, tantu ch’iddu pari arradicatu ind’è iddi u disideriu ch’idda si spanni a cosa literaria. Ma ci pari dinò, in fin’ di contu, ch’iddi s’alluntanighjani, l’unu ‘sendu di a fretta lucidità quandu l’altru hè ottimistu à modu vuluntariu.
Hè più o menu u stessu uttimismu mudaratu ch’iddu si ritruvaia, ultimamenti, mentri parichji cunfarenzi di l’università di Corti in ghjiru à a literatura isulana. À prupositu di a literatura di sprissioni corsa, in particulari, u custattu era fattu – ed hè propiu veru – chì i vinti anni scursi sò stati quissi d’una certa divizia. Ùn s’era mai publicatu chè in u mentri di ‘ss’andana quì. Puri, nemmancu quì, veni faciuli a pruspittiva, è l’invintariu parpena antulogicu ch’iddi ni facini i circadori (inveci d’un’ analisa più cumpiita di a qualità di l’opari, ciò chì si pò rigrittà) ùn impidisci à nimu di veda chì l’ità d’oru ùn si trova mancu in quissa divizia insundevuli di i testi, è chì forsa ùn accadarà mai. L’apparechju criticu n’hè à u puntu di letargia, è a brama pupulari pari bedda dubbitosa. Di più, passatu u tempu d’un militantismu indu si mittia di tuttu è n’importa chì, l’impegnu è i pussibilità di l’editori ùn parini più à l’altezza di ciò ch’iddi funi.
Ferma à a fini par quissi chì scrivini, è al dilà di a curcia suddisfazioni di pusseda par bè materiali un ughjettu chì sighi da veru u so libru, ughjettu ch’iddi accunciarani in a so bibliuteca trà tanti altri carchi à pulvariccia ch’ùn si sò vinduti, ferma dunca par iddi un’ anunimatu bughju ch’idda schjarisciarà pò dassi l’eventuali rimissa d’un premiu lucali, ultima finalità d’una faccenda dirisoria. È, à l’ora ch’idda s’addibbulisci a fiara, ùn li firmarà dinò chè a tintazioni di ritruvà un’ ultima volta quistu piaceri sulitariu è abissali di i criazioni vani. In quissu sprufundu d’esistenza, a si francarani almenu cù a solita spantichera arricata ind’è no da a visibilità di l’opari.
In u so ultimu rumanzu, Ghjilormu Ferrari – sempri – ci pirmetti di cunnoscia quiddu principiu d’incirtezza furmulatu da Heisenberg, è chì enuncia ch’ùn si pò ditarminà à tempu a pusizioni è a vitezza d’una particula. Soca ni và cussì pà a noscia literatura, tintu carabbuddulu di u pinsà univirsali, scuzzulatu sicondu i situazioni è i pirspittivi i più aliatorii.